Türkiye’de Eğitimin Özelleştirilmesinin Kısa Tarihi

Eğitimin son yıllarda hızla özelleştirilmesi ve kamusal niteliğini kaybetmeye başlaması ile bu alandaki sorunlar da iyiden iyiye gün yüzüne çıkmaya başladı. Türkiye genelinde 125 “marka değeri”^{¹http://www.dogakoleji.k12.tr/tr/hakkimizda/kurumsal} bulunan Doğa Okulları, öğretmenlerin ücretlerini ödememiş, binlerce öğrenci ve öğretmen yandaş müteahhidin elinde mağdur edilmişti. Ancak bu durum salt Doğa Okulları’na özgü bir sorun olarak değil, ülkemizde eğitimin özelleştirilmesinin sonuçlarından bir tanesi olarak değerlendirilmelidir. Son yıllarda tekelleşen eğitim kurumları ülkenin her sokağında bir “okul” açarken devlet teşvikleri ile sermayelerine sermaye katmaktadır. Bu yazıda, AKP ile en üst seviyesine çıkan eğitimin piyasalaştırma sürecinin önemli uğraklarına değinerek ilk ve ortaöğretim alanlarındaki özelleştirme sürecini inceleyeceğiz.

Türkiye’nin modernleşme süreci ile birlikte eğitimin her kademesinde modern okullar ortaya çıkmaya başladı. Eskiden cemaatlerin veya medreselerin elinde bulunan eğitim kurumları, Tanzimat ile kamusallaşırken ilkokul zorunlu hale getirildi. Tanzimat’ın ilanından sonra ilkokulun zorunluluğu yasası tam olarak uygulanamasa da II. Meşrutiyet’in ilanından sonra temel eğitim zorunlu kılınmaya devam edilerek bu dönemde ilk defa parasız hale getirildi.²

Modernleşme süreci okullarda kimi yenilikler getirse de Osmanlı içerisinde devlete ve özel kurumlara bağlı olmak üzere ikili bir eğitim yapısı bulunmaktaydı. Özel okullar ise kendi içerisinde müslümanlara, gayrimüslimlere ve yabancılara olmak üzere ayrılıyor; eğitmen ve maddi ihtiyaçlar cemaatler ile öğrenciler tarafından karşılanıyordu.

Bu durum ancak Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra yayınlanan Tevhidi Tedrisat Kanunu ile değişecekti. Kanunun ikinci maddesinde yer alan “Şer’iye ve Evkaf Vekâleti veyahut hususi vakıflar tarafından idare olunan bilcümle medrese ve mektepler Maarif Vekâletine devir ve raptedilmiştir”³ ifadeleri ile eğitimde birlik sağlanırken eğitim devletin kontrolüne alınarak yabancı okular hariç zorunlu temel eğitim parasız hale getirildi.

Türkiye’de azınlık ve yabancı okulların dışında bir özel okulun açılması içim devletin de teşviği ile 1928 yılında Maarif Cemiyeti kurulur ve cemiyetin girişimi ile 1931 yılında Ankara’da Cumhuriyet’in ilk özel okulu açılır.⁴

İlk özel okulun açılmasının ardından ise 1935 yılına gelindiğinde bakanlığa bağlı Özel Okullar Direktörlüğü kurulur. Bu dönemde ülkede özel okulların kurulmasının ana sebebi yabancı dilde eğitim verilmesini sağlamak ve ülkede gelişmeye devam eden sermaye sınıfına “nitelikli eğitim” veren okullar sağlamaktı.

Özel okulların gelişimi devam ederken 1960 sonrasında çıkarılan 1961 Anayasası, devletin kontrolünde olmak şartıyla eğitim alanında özelleşmenin hukuki zeminini hazırlamıştır.⁵ Ancak ülkedeki özel okul sayısının niceliksel olarak artması 1980 yılından sonrasına denk gelmektedir.

24 Ocak kararları ile başlayan ülkedeki neoliberal dalga her alanda olduğu gibi kendisini eğitim alanında da göstermeye başlamış ve kamusal bir hizmet olan eğitimin piyasalaşması hız kazanmıştır. 1982 Anayasası ile özel ilk ve orta dereceli okulların kanunla düzenlenecek yönetmeliklere bağlı olunacağı kabul edilmiş ardından 1985 yılında özel öğretim kurumlarının açılması ve işleyisine ilişkin yönetmelik çıkarılmıştır. Daha sonraları çıkarılan 02.06.1988 yılı 326 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile eğitim ücretlerinin belirlenmesinde serbestlik tanınmıştır.⁶

Eğitimin piyasayalaşmasının hızlanmaya başlamasından sonraki ilk ve ortaöğretim alanında on yıllık değişim şöyledir;

1979-80 arasında 90 olan özel ilkokul sayısı 1989-90 yılında 155, ortaöğretimde özel okul sayısı ise 1989-90 yıllarında 77’den 171’ye çıkmıştır.⁷ Özellikle okullaşma istatistiklerine yansımayan dershaneleşme ile bu yıllarda eğitimin piyasalaşmasında hızlı adımlar atılmıştır. 2000’li yıllara geldiğimizde ise özel okul sayısının katlanarak arttığını görmekteyiz. 2001-2002 yıllarında yayınlanan Milli Eğitim Bakanlığı verilerine göre bu yıllarda özel okul sayısı ilk ve ortaöğretim düzeyinde 1110 olarak belirtilmiştir.⁸

Ancak özel okullaşmada asıl yükseliş 2007 yılında çıkarılan 5880 sayılı Özel Öğretim Kanunu⁹ ile birlikte başlamış yasadan hemen sonra yayınlanan 2007-2008 raporunda yasanın etkileri hissedilmiştir. Bu tarihlerde ilkokul düzeyinde 866 özel okul bulunurken ortaöğretim düzeyinde bu sayı 732’dir. 2007-2008 yıllarında özel okul sayısı 1598’e çıkarak AKP dönemi öncesine göre %43 artış göstermiştir. Yasadan sonra yayınlanan ikinci rapor olan 2008-2009 yılı verilerinde ise ilkokul düzeyinde 907 özel okul bulunurken ortaöğretim düzeyinde bu rakam 810’a çıkmıştır. 2008-2009 yılında özel okul sayısı 1717’ye çıkarak AKP dönemi öncesine göre %54 artış göstermiştir.

AKP’nin eğitimi gericileştirmek ve piyasalaştırmak için attığı en kapsamlı adım 4+4+4 eğitim sistemine geçmek olmuştur. Kesintisiz eğitim olarak bilinen 8+4 eğitim düzenlenmesinden yeni sisteme geçiş ilköğretimi parçalayarak ilk ve ortaokul olarak ayrım yapılmasına sebep olmuş ve ilk dört yıldan sonra öğrencilere imam hatiplere geçiş hakkı tanınmıştır. Böylece ilkokul düzeyinde de dinselleşmenin önü açılmıştır. Ayrıca ortaokul düzeyinde imam hatip sayılarının artması ortaöğretimde de imam hatip ve meslek liseleri oranlarında artış gerçekleşmesine sebep olmuştur. Bu artışın doğrudan yansıması ise ortaöğretimde özelleşme olmuştur.

Şubat 2012 yılında değişen eğitim sisteminden sonra yayınlanan 2012-2013 raporunda özel okulların sayısı; ilkokulda 992, ortaokulda 904, ortaöğretim düzeyinde ise 1033’e çıkmıştır. 2012-2013 yılında toplam özel okul saysı 2929’a çıkarak AKP dönem öncesine göre %164 artış göstermiştir.

4+4+4 sisteminden sonra eğitimin her kademesinde özel okullaşma hızla artmış eğitim, bankaların sektör raporu hazırlamasına sebep olacak kadar piyasalaşmıştır.¹⁰ Eğitim sistemindeki değişiminin ardından okul türlerine göre özel okul sayıları, bu okullarda okuyan öğrenciler ve görev yapan öğretmenlerin sayısı aşağıdaki tabloda verilmiştir.¹¹

2013-2018 Arasında Türlerine Göre Özel Okul Sayıları¹²

*Tablodaki en son veri olan 2017-2018 raporunu dikkate aldığımızda AKP iktidarından sonra özel okul sayısında **%483** oranında artış olduğu gözlenmektedir.*

2013-2018 Arasında Türlerine Göre Özel Okullarda Okuyan Öğrenci Sayıları

2013-2018 Yılları Arasında Türlerine Göre Özel Okulda Çalışan Öğretmen Sayısı

2012 yılında eğitim sisteminde yapılan değişiklikten sonra özel okul sayılarının her yıl arttığı görülmektedir. Lise düzeyinde özellikle 2015 yılında dershane kanunun değişmesi ile birlikte hızlı bir artış yaşanmış bu artışın yansıdığı en önemli alan ise genel liseler olmuştur.

Şu ana kadar kullandığımız verilerde özel okullardaki artış üzerinde durduk. 2018-2019 yılında yayınlanan son raporda ilkokul, ortaokul ve ortaöğretim düzeylerinde okul sayıları ve bu sayıların oranlarını inceleyeceğiz.¹³

İlkokul

*Toplam okul sayısında devlet ve özel ilkokul oranları*

Ortaokul

Ortaokul düzeyinde devlet okullarının oranı %90 bandında olsa da ortaokul kademesinde özelleşme 2012 yılına göre %112 artmıştır. Ayrıca mevcutta devlete ait olan 16874 okuldan 3389 tanesi imam hatip ortaokuludur. İmam hatip ortaokul sayısı mevcut okulların %20’sini oluşturmaktadır. İmam hatip ortaokulunun artması ile ortaokul düzeyinde özel okulların artması eş güdümlü olarak ilerlemiştir.

Ortaöğretim

İmam hatip liselerinde hiç özel okul bulunmaması ve meslek liseleirnde özel okul sayısının düşük olmasından kaynaklı devlet liselerinde oran hala yüksektir ancak genel liseler bazında özelleşmenin boyutunu anlamak için genel lise, meslek lisesi ve imam hatip lisesindeki oranlara da bakmalıyız.

Genel Lise

Görüldüğü üzere genel liseler bazında özel liselerin oranı devlet liselerini geçmiş bulunmaktadır.

Meslek Liseleri

Devlet Liselerinin Türlere Göre Sayısı

Devlet Liselerinin Türlere Göre Oranı

Tabloda da görüldüğü üzere imam hatip ve meslek liseleri devlete ait okullarda çoğunluğu oluşturmaktadır. AKP, öğrencileri meslek ve imam hatip liselerine mahkum ederken bu okullarda eğitim almak istemeyenlerin sayısındaki artış ve sınav sistemindeki değişimler genel lise bazında özelleştirmenin artışına sebep olmuş ve mevcut genel liseler içerisinde özel okulların oranı devlet okullarını geçmiştir.

Son rapora göre ilkokul, ortaokul ve lise sayılarındaki özel okul oranı sayısı, AKP’nin iktidar olmadığı döneme göre %571 artmış durumdadır.

Eğitim alanınında son yıllarda artan özel okullaşma ile birlikte “eğitim sektöründe” çok sayıda öğretmen asgari ücret ile çalışmakta en son Doğa Okulları örneğinde olduğu gibi güvencesizliğe mahkum edilmektedir. 2018-2019 verilerine göre özel okullarda çalışan öğretmen sayısı 148.676’dır. Bu sayı bir önceki rapora göre bile %14 artmış durumdadır.

İktidara geldiği dönemdem itibaren eğitim alanını yap boz tahtasına çeviren AKP’nin eğitimde 17 yıldaki bilançosu gericileşme ve piyasalaşma olmuştur. Yukarıdaki tablolarda da görüldüğü üzere gericileşmenin hız kazandığı zamanlarda eş zamanlı olarak piyasalaşma da artmıştır. AKP’nin kamusal alanda ve eğitimde getirdiği gericilikle mücadele ancak piyasacılıkla mücadele ile mümkün hale gelmektedir.

Notlar:

[1] http://www.dogakoleji.k12.tr/tr/hakkimizda/kurumsal

[2] Mehmet Ö. Alkan, Osmanlı İmparatorluğunda Modernleşme ve Eğitim, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 6, Say› 12, 2008, 9-84 s.20

[3] 6.3.1340 tarih 63 sayılı resmi gazete Tertip:3 Cilt: 5 Syf:322 Düstur

[4] Evşen Altun Aslan, Türkiye’de Özel Okullaşma, Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019;8(1) 263-276 s.268

[5] Evşen Altun Aslan, Türkiye’de Özel Okullaşma, Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019;8(1) 263-276 s.269

[6] Evşen Altun Aslan, Türkiye’de Özel Okullaşma, Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019;8(1) 263-276 s.270

[7] Rıfat Okçabol, Eğitimde 1980’li Yıllar, Eğitim ve Bilim Dergisi,1990; 14(78), 61-71 s.62

[8] Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 204-2005, http://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64

[9] Evşen Altun Aslan,Türkiye’de Özel Okullaşma, Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019;8(1) 263-276 s.261

[10]Bkz. https://ekonomi.isbank.com.tr/ContentManagement/Documents/sr201801_ozelegitimsektoru.pdf

[11] Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2013-2014, 2014-2015, 2015-2016, 2016-2017, 2017-2018 http://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64

[12] Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2013-2014, 2014-2015, 2015-2016, 2016-2017, 2017-2018 http://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64

[13] Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2018-2019, http://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64

2013-2018 Arasında Türlerine Göre Özel Okul Sayıları12Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2013-2014, 2014-2015, 2015-2016, 2016-2017, 2017-2018 http://sgb.meb.gov.tr/www/resmi-istatistikler/icerik/64