Emekçi Kadınlar ve Kreş Hakkı

Uzun yıllardır hem çalışmaya devam eden hem de çocuğu olan emekçiler için kreş hakkı oldukça hayati bir konu. Emekçilerin temel haklarından biri olan ve kamusal bir hizmet olması gereken kreş yükümlülüğünün devlet tarafından yerine getirilmemesi ebeveynleri çocuk bakımı konusunda bireysel yollara itiyor. Böylece çocuğu olan emekçiler ya özel kreşlere bütçe ayırmak zorunda kalıyor ya da kadınlar işten ayrılmak zorunda kalıyor.

Kreş, kadınların üretim süreçlerinde yer alması için mutlaka olması gereken kamusal hizmetlerden sadece biri. Devlet ve patron, kreş açmak yerine bunu tek bir kişinin yükümlülüğü haline getiriyor ve kadınlar çalışma hayatından koparılıyor. Peki kadınlar neden üretim süreçlerinden koparılıyor? En temel hak bile neden kadınlar için bir talep halini alıyor? Bunların cevabını verebilmek için önce sorunun kaynağını anlamak gerek.

Tarih boyu sürekli olarak değişen kadının konumu, üretim ilişkileri üzerinde yükselen toplumsal durumların sonucudur. Bu toplumsal durumlar, kadınlara iktisadi gereklerden doğan kimi roller atfetmekte, kadının toplumsal konumunu belirlemektedir.

Kapitalist üretim ilişkileri ise kadınlar üzerinde çelişkili etkilerde bulunmaktadır. Sermaye birikim süreci üretime dahil edilerek emeği sömürülecek işçi sayısının artırılmasını gerektirdiği için bir yandan kadınların istihdama katılımı teşvik edilirken diğer yandan ev işleri ve bakım gibi yeniden üretim süreçlerinde kamusal destek sunulmayarak bu işler kadınların üzerine yıkılıyor. Kapitalist sistemin aile içerisinde rol verdiği kadın, ev işlerinden ve bakım hizmetlerinden sorumlu hale getirilir.

Kadının sorumluluğuna yüklenen ev içi işler, kapitalist üretim ilişkileri içerisinde değersiz ve ücretsizdir ve bu yolla sermayenin kârına kâr katan bir niteliğe sahiptir. Kapitalist sermaye düzeni, çocuk bakımı dahil yeniden üretim süreçlerinde kamusal sorumluluk gerektiren düzenlemeler yapmak yerine bakım yükünü ailelere aktararak kadına eşitsiz bir yük verir ve bu işlerde sarf edilen emeğin maliyetinden kurtulur. Bu nedenle, kadınların görünmeyen emeğinin kapitalist sistemin refahı için kullanıldığını söylemek yanlış olmaz.

Reel Sosyalizm Deneyimlerinde Kreş Hakkı

Dünyadaki reel sosyalizm deneyimleri özel alandaki emeği toplumsallaştırarak eşi görülmemiş örnekleri kadınların kazanımları olarak kaydetti. Sosyalizm deneyimlerinde devrimden sonra kadınlar çalışma hayatında yer almakla yükümlüydü. Dünyanın en kalabalık ülkelerinden biri olan Çin’de kadınlar devrim öncesinde geri planda yer alırken devrimden sonra boşanma hakkı, seçimlere katılma hakkı, çalışan kadınlar için annelik hakkı gibi temel hakları elde etmenin yanı sıra üretim süreçlerinde yer almaya başladılar. Kadınların iş yaşamına katılımının sürekliliğini sağlamak için ise kreşler, çocuk yuvaları, gündüz bakımevleri gibi pek çok kamusal hizmet hızlıca iş yaşamına dahil edildi.¹

Demokratik Almanya da üretim süreçlerinde yer alan kadınlara geniş haklar tanıması bakımından örnek teşkil etmektedir. 1989 yılında kadınların yüzde 92’si çalışıyordu. Çalışan kadınların iş yaşamındaki sürekliliğini sağlamak için anaokulları ve kreşler hizmet veriyor, yaz kampları ve spor aktiviteleri düzenleniyordu. Ayrıca kadınlar için annelik yılı, ev günü (ev işlerine vakit ayırabilmek için ücretli izin) gibi düzenlemeler yapılmıştı.²

Sovyetler Birliği Anayasası, tüm yurttaşlar için çalışmayı hak ve görev olarak tanımlıyordu.³ Kadınların çalışma yaşamına katılması, ev işleri ve çocuk bakımının kadının üzerine yüklenen bir sorumluluk olmaktan çıkarılmasıyla mümkündü. Sovyetler Birliği’nde kadınların siyasal, ekonomik ve toplumsal eşitliği için mücadele veren partinin kadın departmanı Jenotdel’in de katkılarıyla okul öncesi dönemdeki çocuklar için ücretsiz kantinler kuruldu; kreşler, anaokulları, çocuk bakımevleri ve çocuk kulüpleri açıldı. Böylelikle toplumun çoğunluğunu oluşturan kadınlar “ev kadını” olmaktan kurtularak üretim süreçlerinde yerini aldı.⁴

Kırsal kesimde tarımla uğraşan kadınlar için özellikle tarlada ekim-dikim ya da ürün alma dönemlerinde sezonluk kreşler ve çocuk yuvaları da farklı bir seçenekti. Daha çok kadını iş yaşamına dahil etmek isteyen Jenotdel, kreşlerin yanı sıra komünal tesislerin kurulması için de çaba gösterdi. Bu kurumların hedefi, yüzyıllardır kadınların üzerine yüklenen ve onları birer “ev kölesi” haline getiren ev işlerinin yükünü kadınların üzerinden almaktı. Ütopik bir proje gibi görünen bu kurumlar devrimin sıcaklığıyla ve onun verdiği ilhamla, üstelik iç savaş yıllarının zorlayıcı ortamına rağmen hayata geçirildi.⁵

Mütevazı bir ada ülkesi olan Küba ise günümüz dünyasında kadınların kazanımları açısından en ileri örneği teşkil ediyor. 1960 yılında kurulan Küba Kadın Federasyonu (FMC) kadınların üretim süreçlerine katılmasını amaçlıyordu. Gelenekçi değerlerin toplumdaki izlerinin silinmesi kolay olmasa da kısa zamanda epey yol alındı. Kadınların toplumsal hayata katılımındaki en büyük engel, diğer sosyalizm deneyimlerinde olduğu gibi kadının çalışma hayatının yanı sıra ev işlerini de üstlenmesiydi. Kadınların üretim süreçlerinden kopuşunu engellemek için kamusal hizmetler yeniden düzenlendi. Kreş sayısı artırıldı. Kreş kapasitesinin yeterli olmadığı özellikle kırsal bölgelerde çocuk bakımevleri açıldı. Yatılı okulların kapasitesi artırıldı.⁶

Reel sosyalizm deneyimlerinde kadınların kreş hakkına erişimini inceledik. Peki Türkiye’de durum nasıl?

Krizin Faturası Kadınlara Ödetiliyor

Türkiye’nin “refah” rejimi, diğer kapitalist ülkelerde olduğu gibi ev içi emeği aile merkezli olarak düzenlemektedir. Kadınlar ev işleri ve bakımdan sorumludur ve bu sorumluluk çalışma hayatında da etkisini göstermektedir. TÜİK’in Zaman Kullanımı Araştırması’na göre, çalışan kadınlar hane halkı ve ev bakımına günde 3 saat 35 dakika süre ayırırken çalışan erkekler günde yalnızca 46 dakika zaman harcamaktadır.⁷ Ücretsiz emek döngüsünü bir şekilde devam ettiren yine kadındır. Bu nedenle özellikle ekonomik kriz zamanlarında işini kaybeden öncelikle kadınlar olur. Bir nevi krizin faturası kadınlara ödetilir.

DİSK-AR’ın yayımladığı verilere göre 2020 yılında yüzde 28,7 olan kadın istihdam oranı 2021 yılında yüzde 26’ya geriledi.⁸ Bu durum, elbette tek bir sebebi olmamakla birlikte COVID-19 salgınının kadınlar üzerinde yarattığı tahribat ile açıklanabilir. Çoğu kriz zamanında olduğu gibi salgın döneminde de kadınlar, evlerine ilk gönderilenler oldu. Çoğunun çalışma saatleri kısaltılırken yaklaşık yüzde 42’si ücret kaybı yaşadı.⁸

Kadının istihdamda bu kadar büyük kayıplar vermesinin en önemli nedeni, üzerine yüklenen bakım sorumluluğudur. Hal böyleyken kadınları hem istihdamda tutacak hem de üzerine yüklenen bakım sorumluluğunu toplumsallaştıracak bir politikaya henüz tam anlamıyla geçilememiştir. Türkiye’de kreşler özel sektöre devredilmiş, ücretsiz ve herkesin ulaşabildiği bir kurum olmaktan çıkarılmıştır. Kamu kurum ve kuruluşlarına ait kreşler ise yıllar içerisinde azaltılmış, 2008 yılında 497 olan kreş sayısı, 2016 yılında 56’ya düşürülmüştür.⁹

Kreşlere “150 Kadın İşçi” Engeli

Yürürlükteki düzenlemeler, kadının üzerindeki bakım sorumluluğunu almayı pratikte uygulanması zor bir hale getirmektedir. 16 Ağustos 2013 tarihli Resmî Gazete’de Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik’in 13. maddesine göre, iş yerlerinde kreş kurulması zorunluluğu, 150 kadın çalışan şartına bağlanmıştır.¹⁰ Yani, söz konusu düzenlemenin gerçekleşmesi için o iş yerinde en az 150 kadın işçi olmalıdır. Burada bakıldığında görülen iki önemli sorun vardır. Birincisi, bu düzenleme çocuk bakımının kadının sorumluluğunda olduğu kabul edilerek yapılmıştır. İkinci olarak ise 150 ve üzeri kadın işçinin çalışması durumunda kreş açma yükümlülüğü, kadın istihdamını da olumsuz etkilemektedir. Çünkü şirketler, böyle bir yükümlülük altına girmemek için kadın işçi sayısını 150 barajının altında tutmak niyetindedir.

150 ve daha fazla kadın işçinin çalışmadığı durumlar için ise 2022 yılında bin 531 lira olacağı açıklanan kreş desteği öngörülmüş, fakat bundan yararlanacak kadınlar mevzuatla sınırlandırılmıştır.¹⁰ Söz konusu destekten patron tarafından düzenli olarak yatırılan bir sigortası olan, yani SGK primi ödenen ve tam zamanlı çalışan kadınlar faydalanabilmektedir. Ayrıca, destek yalnızca 24 ay verildiği için de bir çocuk en fazla iki yıl boyunca kreşe gidebilmektedir. Görüldüğü gibi mevcut düzenleme ne kayıt dışı çalışan kadının varlığını göz önüne almakta ne de kalıcı bir çözüm sağlamaktadır.

Kadınlar Ne İstiyor?

Türkiye’de kreş hakkı, yasal olarak mevcut olsa da fiilen uygulanmadığı için kreş hakkının uygulanması emekçi kadınlar açısından yakıcı bir talep olma özelliğini koruyor. Peki kadınlar ne istiyor?

1- Öncelikle kadın istihdamının önündeki en büyük engellerden biri olan bakım sorumluluğunun toplumsallaştırılmasını; devlet tarafından sürekli, eşit ve ücretsiz bir şekilde sağlanmasını talep ediyoruz.

2- İş yerinde kreş zorunluluğunun kadın işçi sayısından değil, işçi sayısından hareketle tanımlanmasını istiyoruz.

3- Devletin yaygın olarak, özellikle iş yerlerinin yoğun olduğu yerlerde yeterli kapasitede ücretsiz kreşler açmasını talep ediyoruz.

4- Kreş ihtiyacının kamusal olarak sağlanamadığı durumlar için bakım desteğinin daha uzun süreli olmasını talep ediyoruz.

5- Kayıt dışı istihdamın engellenmesini istiyoruz.

Tüm bu talepler, örgütlü bir kadın mücadelesinin gerekliliğini hatırlatırken reel sosyalizm deneyimleri bunun imkânsız olmadığını gösteriyor.

Notlar:

[1] Çakı, C., Dündar, G. (2019). “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1953-1957) Kadınların Propaganda Posterlerindeki Sunumu.” Uluslararası Batı Karadeniz Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 3(1), 13-37.

[2] https://thetricontinental.org/studies-1-ddr/ (Erişim Tarihi: 01.02.2022)

[3] 1936 Sovyetler Birliği Anayasası, (2020), çev. Enes Helvayiyen. Kaynak: https://www.academia.edu/43544488/1936_Sovyetler_Birli%C4%9Fi_Anayasas%C4%B1_%C3%87eviri

[4] Özdemir, Burcu (2021). Sovyetler Birliği’nde Komünist Kadın Hareketi, Yordam Kitap.

[5] A.g.e., s. 52.

[6] https://haber.sol.org.tr/dunya/ozgurluge-giden-zorlu-yol-kubada-kadinlarin-isgucune-katilimi-282121 (Erişim Tarihi: 01.02.2022)

[7] https://www.tuik.gov.tr/media/microdata/pdf/zaman-kullanimi-arastirmasi.pdf (Erişim Tarihi: 01.02.2022)

[8] http://arastirma.disk.org.tr/wp-content/uploads/2021/03/8-MART-2021-Kad%C4%B1n-%C4%B0%C5%9Fg%C3%BCc%C3%BCn%C3%BCn-Durumu-Raporu.pdf (Erişim Tarihi: 01.02.2022)

[9] https://www.genel-is.org.tr/kres-isveren-sorumlulugudur,2,19498#.Ye5k9vVBzFo (Erişim Tarihi: 01.02.2022)

[10] https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=18728&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5 (Erişim Tarihi: 01.02.2022)